Waar ooit een uitgestrekte parkeerplaats lag, ligt nu het Zuidpark: een levendig stedelijk park van meer dan acht hectare in het hart van Antwerpen. De Gedempte Zuiderdokken vormen een unieke open ruimte in het stedelijk weefsel, maar decennialang werd deze plek vooral ingezet als gratis parkeervoorziening. Ondertussen groeide ‘het Zuid’ uit tot een bruisende wijk met culturele trekpleisters zoals het M HKA, het FOMU en het Zuiderpershuis. De publieke ruimte bleef echter achter. In 2015 besloot de Stad Antwerpen het parkeren ondergronds te brengen en zo de weg vrij te maken voor een ambitieuze transformatie: de creatie van het Zuidpark, een plek die park en plein op harmonieuze wijze verenigt.
Het ontwerp van het Zuidpark rust op vier pijlers: de tafels, de kroon, de pleinen en verschillende ruimtes die een front of house vormen. Elk van deze elementen draagt bij aan de unieke dynamiek van het park.
De historische geleding van de dokken weerspiegelt zich in het ontwerp als een opeenvolging van drie genereuze parkruimtes, de tafels. De centrale tafel – het voormalige Schippersdok – bestaat uit een ruime, open weide en een langwerpige watertuin met brede zittrappen. De twee aanliggende dokken – het voormalige Kooldok en Steendok – worden opgevat als een tuin. Deze worden vormgegeven door een reeks pockets die zich plooien rondom een centrale doorlopende grasweide. Een rijke variatie van vegetatie leidt tot verschillende sferen met pockets – meer intieme tuinkamers – waarbinnen verschillende programma onderdelen een plek vinden: regentuinen, stiltetuinen, speelpockets, stenen tuinterras, hondenpocket, sportvelden…
De kroon vormt een groene omkadering en definieert zo een continue promenade met een hoge verblijfskwaliteit. De introductie van een tweede rij bomen parallel aan de bestaande platanen creëert een robuust groen bladerdak waaronder je in de schaduw kan flaneren, rusten, petanquen…
De pleinen bevinden zich tussen de tafels en bieden ruimte voor (kleinschalige) evenementen. Door hun positie zorgen ze voor een sterke link met de omgeving en met de Schelde.
Het Zuidpark speelt ook in op de culturele identiteit van de wijk door de toegang tot het M HKA, het FOMU en het Zuiderpershuis mee vorm te geven in een front of house en zo de interactie tussen de publieke ruimte en deze belangrijke instellingen te versterken.
Naast een aantrekkelijke ontmoetingsplek is het Zuidpark ook een toekomstgericht antwoord op de klimaatuitdagingen waarmee de stad wordt geconfronteerd. De ontharding en vergroening van de voormalige parkeerzone verbeteren het stedelijke microklimaat en zorgen voor verkoeling tijdens warme periodes. Een gelaagde aanplanting met bomen, struiken en vaste planten verhoogt de biodiversiteit en creëert een dynamische seizoensbeleving. Slim waterbeheer maakt het park bovendien weerbaar tegen intensere regenval en langere droogteperiodes. Regenwater uit de omliggende wijk wordt opgevangen, hergebruikt, geïnfiltreerd en gebufferd, terwijl regentuinen en een grote watertuin langs de centrale weide het water zichtbaar en beleefbaar maken.
Het Zuidpark is daarmee niet alleen een groene long voor de stad, maar ook een inspirerende publieke ruimte die natuur, cultuur en stedelijke dynamiek op een innovatieve manier samenbrengt.
Criterium 1: Duurzaamheid (5 punten)
Het ontwerp van het Zuidpark zet in op vergroening en duurzaam regenwaterbeheer. Dit versterkt de veerkracht van de stedelijke omgeving in het district Het Zuid aanzienlijk.
De ontharding van deze minerale vlakte speelt een cruciale rol in het waterbeheer van zowel het park als de omliggende wijk. Door de vroegere havenfunctie en de massale verharding kon regenwater nauwelijks infiltreren, waardoor het rioleringsstelsel bij piekbuien overbelast dreigde te raken. De aanleg van ondergrondse parkeergarages zou deze problematiek nog versterken, waardoor een slim en duurzaam waterbeheer onmisbaar werd. Het Zuidpark integreert zichtbare en onzichtbare ingrepen die bijdragen tot een duurzaam en belevingsvol watersysteem. Regenwater van omliggende daken wordt opgeslagen in een ondergronds bufferreservoir van 1.500 m³ en ingezet voor hergebruik. Een drainagesysteem voedt de wortels van bomen en onder de centrale weide is een argexbuffer van 7.000 m³ voorzien die ook regenwater uit de wijk opvangt. Daarnaast maken regentuinen en een grote watertuin het water zichtbaar en beleefbaar voor bezoekers, terwijl ze tegelijk als natuurlijke speelplek dienen.
Naast waterbeheer draagt de vergroening van het gebied bij aan een ecologisch waardevolle en biodiverse stadsomgeving. Waar vroeger een versteend plein lag, is nu een groen stadspark ontstaan dat verkoeling biedt tijdens warme zomers. In totaal werden 508 extra bomen, 13.500 m² gras en 9.000 m² struiken en vaste planten aangeplant. De variatie in beplanting zorgt niet alleen voor meer biodiversiteit, maar ook voor een dynamische seizoensbeleving. Door zorgvuldig rekening te houden met de ondergrondse groeiruimte is een robuuste en duurzame groenstructuur gecreëerd die de stad op lange termijn ten goede komt.
Duurzaamheidsprincipes werden niet alleen toegepast bij de ontharding en vergroening, maar ook in de materialisatie van het Zuidpark. Bij de afbraak van de Gedempte Zuiderdokken werden verschillende elementen gerecupereerd en geïntegreerd in het nieuwe ontwerp. Zo werden kasseien hergebruikt bij de aanleg van parkeervakken, terwijl natuurstenen elementen uit de voormalige dokken een nieuwe bestemming kregen als stapstenen in de regentuinen, als kopwand voor de integratie van de toevoer- en overloop in de regentuinen en als element in de stilte tuin. Daarnaast zijn kolommen en balken van de voormalige hangars van de Scheldekaaien gerecupereerd in de constructie van de pergola.
Het Zuidpark bewijst dat duurzaamheid en stedelijke ontwikkeling hand in hand kunnen gaan. Door een slimme combinatie van waterbeheer, vergroening en klimaatadaptatie ontstaat een toekomstbestendige openbare ruimte die niet alleen functioneel, maar ook uitnodigend en aantrekkelijk is voor bewoners en bezoekers.
Criterium 2: Maatschappelijk karakter (3 punten)
Het Zuidpark werd samen met en voor de inwoners van Antwerpen ontwikkeld. Het ontwerpproces voor de heraanleg van de Gedempte Zuiderdokken ging gepaard met een intensief inspraakproces. Dit werd begeleid door intendante Aglaée Degros. Voor het eerst konden burgers tijdens de ontwerpwedstrijd hun mening geven op de vijf anonieme ontwerpen. Ook in de fase van het schetsontwerp fungeerde de intendante als klankbord om ook hier de bezorgdheden van het publiek verder te bewaken. Vervolgens werden alle belangrijke stappen ingebed in een dialoog tussen ontwerpers, bewoners, administratie en beslissingsmakers van de stad en het district. De focus lag zowel op de huidige gebruikers, de omwonenden, scholen, handelaars als op de omliggende cultuurinstellingen en de grote groep Antwerpenaren en bezoekers.
Deze nauwe betrokkenheid heeft geresulteerd in een park dat toegankelijk en uitnodigend is voor een breed publiek. Het ontwerp combineert groene rustplekken met dynamische zones en biedt ruimte voor zowel individueel gebruik als sociale interactie. Verspreid over het park bevinden zich banken, picknicktafels en speelruimtes – inclusief een hondenspeeltuin – terwijl stiltezones en samentuinen bewoners de kans geven om zich terug te trekken of collectief te tuinieren. De open grasvelden en pleinen zijn flexibel inzetbaar, zowel voor dagelijkse activiteiten als voor kleinschalige evenementen, waardoor het park mee evolueert met de behoeften van de stad.
De praktijk toont aan dat deze aanpak werkt. De speelpockets zijn een trekpleister voor kinderen die klimmen, glijden en experimenteren met water en zand. Scholen uit de buurt benutten het park actief, van speeltuinen en sportvelden tot de grasweide die dienstdoet als openluchtklas of turnruimte. Ook op sociaal vlak bewijst het Zuidpark zijn meerwaarde: bewoners komen samen op de brede trappen langs de watertuin, op de zitranden rond de centrale weide of aan de picknicktafels, terwijl de samentuin succesvol wordt beheerd door een diverse groep buurtbewoners.
Tijdens het ontwerp werd niet alleen rekening gehouden met de wensen en behoeften van de omwonenden, maar werd ook de bestaande context met respect behandeld. Het weinige groen dat de Gedempte Zuiderdokken kenmerkte, met name de rij platanen, werd een essentieel onderdeel van het ontwerp. Voor aanvang van het project werd een bomentoets uitgevoerd om de conditie van de bomen in kaart te brengen. Daaruit bleek dat sommige bomen in slechte staat verkeerden en moesten worden verwijderd. Aanvullend terreinonderzoek wees uit dat de ondergrondse omstandigheden weinig gunstig waren voor verdere groei. Door de bomen uit te dunnen werden de groeikansen van de resterende bomen geoptimaliseerd, en kon de bodem plaatselijk worden verbeterd. Parallel werd een nieuwe rij bomen geplant, wat resulteerde in een continu groen bladerdak.
Toegankelijkheid en veiligheid stonden eveneens centraal in het ontwerp. Brede paden en een comfortabele vloer zorgen voor een vlotte doorgang voor rolstoelgebruikers, kinderwagens en minder mobiele personen. Ook bij de picknicktafels is hiermee rekening gehouden door ruimte vrij te laten aan de kopse kant. De lineaire goot tussen de rand van de tafel en de kroon fungeert dan weer als een doorlopende blindengeleiding doorheen het volledige park. Strategisch geplaatste verlichting verhoogt de sociale veiligheid en maakt het park op elk moment van de dag uitnodigend. Bovendien is het ruimtelijke ontwerp zorgvuldig afgestemd op de historische context, waardoor de interactie met de omliggende architectuur en cultuurhuizen wordt versterkt.
Het Zuidpark bewijst dat een goed doordacht stedelijk project kan bijdragen aan sociale cohesie, gemeenschapsvorming en een verhoogde levenskwaliteit voor alle Antwerpenaren. Door participatie, toegankelijkheid en multifunctionaliteit centraal te stellen, is het park uitgegroeid tot een levendige ontmoetingsplek die de stad verbindt.
Criterium 3: Innovatie (2 punten)
Het Zuidpark introduceert een vooruitstrevend en integraal waterconcept dat de grenzen van stedelijke klimaatadaptatie verlegt. Door een combinatie van bovengrondse en ondergrondse technieken wordt regenwater niet alleen efficiënt beheerd, maar ook zichtbaar en beleefbaar gemaakt. Dit systeem overstijgt het projectgebied en fungeert als een cruciale schakel in de bredere stedelijke waterhuishouding.
Het concept biedt niet alleen een oplossing voor de klimaatuitdagingen van vandaag, maar is ook toekomstbestendig en afgestemd op de voorspelde neerslagpatronen van 2100. Vier innovatie circuits zorgen voor een duurzame waterhuishouding:
• Regenwaterrecuperatie: Regenwater afkomstig van daken wordt opgevangen in een ondergronds bufferreservoir (1500 m³) en hergebruikt voor bijvoorbeeld het irrigeren van bomen in de stad, fungeert als water voor de fonteinen in het park, de veegwagens in de stad of kan omgezet worden naar drinkwater voor ontwikkelingen in de buurt.
Wanneer hevig stormweer wordt voorspeld, kan de hemelwaterbuffer voorafgaand geleegd worden. Zo is er extra buffercapaciteit en wordt de hemelwaterbuffer op een slimme manier ingezet.
• Bomenirrigatie: Een innovatief substraat- en krattensysteem onder de boomkroon zorgt voor optimale groeiomstandigheden.
• Gescheiden afvoersystemen: Een netwerk van poreuze leidingen vangt regenwater op van wegen, pleinen en voetpaden.
• Wateropvang uit de wijk: Regenwater uit de omliggende wijk wordt via een apart circuit opgevangen en geïnfiltreerd, waardoor de belasting op de stedelijke riolering wordt verlaagd.
Bufferzones in het Schippersdok voorkomen wateroverlast en verhogen de belevingswaarde van het park:
• Een watertuin die verkoelt en vertraagde infiltratie mogelijk maakt.
• Een ondergrondse buffer van geëxpandeerde kleikorrels die grote hoeveelheden water kan opslaan.
• Een verdiepte grasweide die bij extreme neerslag als tijdelijke waterbuffer fungeert.
Naast een innovatief hemelwatersysteem werd ook de riolering volledig vernieuwd. Het gescheiden stelsel is voorbereid op de toekomstige afkoppeling van de wijk, waardoor het Zuidpark een actieve rol speelt in de verduurzaming van de bredere stedelijke omgeving.
Binnen dit waterbeheerconcept speelt de watercirkel een bijzondere rol. Deze speelfontein, ontworpen in samenwerking met kunstenares Carmen Perrin, is niet alleen een dynamisch waterspel, maar ook een artistiek en architecturaal statement dat water op een innovatieve manier beleefbaar maakt. De fontein bestaat uit twee in elkaar gevlochten spiralen die samen de watercirkel vormen. Het element is vervaardigd uit vezelversterkt ultra – hogesterkte beton- een innovatief materiaal dat uitzonderlijke sterkte en verfijning combineert zonder gebruik te maken van klassieke wapening.. Dankzij de unieke vormgeving en het gemarmerde kleureffect blijft de watercirkel ook in drogere periodes een intrigerend object dat uitnodigt tot spel en verbeelding.Het watergedrag is geïnspireerd op de bewegingen van eb en vloed: het water komt langzaam op en trekt zich vervolgens weer terug vanuit een centraal punt. Dankzij slimme aansturing van pompen en kleppen zijn eindeloos veel dynamische sequenties mogelijk, waardoor de fontein een steeds veranderende waterervaring biedt – van langzaam golvende bewegingen tot snelle, speelse interacties. Wanneer ze volledig vol staat verdwijnt de spiraal en ontstaat een waterspiegel.
Het innovatieve waterbeheer van het Zuidpark bewijst dat klimaatadaptatie en stedelijke ontwikkeling hand in hand kunnen gaan. Door een intelligente combinatie van ontharding, buffering en hergebruik wordt een toekomstbestendige openbare ruimte gecreëerd. De integratie van water in het ontwerp zorgt niet alleen voor een verhoogde klimaatweerbaarheid, maar verrijkt ook de beleving van de stad. Het Zuidpark fungeert hiermee als een inspirerend model voor andere steden die inzetten op duurzame waterstrategieën en innovatieve landschapsinrichting.
