De provinciale diensten, die verspreid waren over vier verouderde en inefficiënte gebouwen in het centrum van de stad, werden in de Leopoldskazerne gecentraliseerd. Naast de diverse administratieve diensten zijn nu ook het politieke luik (met de provincieraad en de deputatie), het publieke luik (met publieksgerichte dienstverlening, vergaderzalen en leslokalen voor het volwassenenonderwijs CVO Groeipunt) en het logistieke luik (archief, depotruimte, parking) geïntegreerd op één site.
Een plek van nu …
Met de keuze voor de Leopoldskazerne om haar diensten te centraliseren, koos de Provincie bewust voor de opwaardering van een belangrijk stuk erfgoed. De volledig verharde kazernesite is omgevormd tot een groene oase, met het hertekende Paradeplein als hart. De hele site wordt een doorwaadbaar, binnenstedelijk parcours. Naast het Provinciehuis vind men er o.a. ook een kinderdagverblijf, een buurtpark, een 100-tal wooneenheden en een hotel. In het Provinciehuis zelf bevinden zich tal van vergaderfaciliteiten die voor het publiek toegankelijk zijn en kunnen gehuurd worden. In het restaurant en de cafetaria is iedereen welkom voor een heerlijk Oost-Vlaams streekgerecht. Door de ondergrondse parking ontstaat een verkeersvrije woon- en werkwijk, waar de verblijfskwaliteit primeert, en waar de interactie met buurt en stad centraal staat.
De aanstelling van het consortium (aannemer, ontwerper, onderhoudsbedrijf) gebeurde met een Design and Build-formule, inclusief een totaal onderhoudscontract van 3 jaar. De vraagstelling bestond eruit om het oorspronkelijk erg gesloten complex om te vormen tot een open, levendige stadsbuurt. Duurzaamheid en aandacht voor hedendaags comfort en kwaliteit stonden hierbij centraal, samen met het respect voor en behoud van het erfgoed en de historische waarde van de site.
De nieuwe architectuur is respectvol, subtiel en homogeen én bewaart het evenwicht met de bestaande authentieke gebouwen. Het gebouw is met flexibiliteit ontworpen zodat het mee kan evolueren met veranderende noden en gebruik in de toekomst. De technische installaties zijn flexibel en modulair opgebouwd en klaar voor de toekomst. Volgens de internationaal erkende standaard Breeam haalt het Provinciehuis de op één na hoogste score ‘Excellent’ op vlak van duurzaamheid in de brede betekenis van het woord.
Een plek van vroeger …
Eeuwenlang was de plaats waar nu de Leopoldskazerne staat, onbebouwd. De straatnaam ‘Eekhout’ verwijst trouwens naar een eikenbos dat er vroeger stond. In de late 17de eeuw werd een eerste kazerne gebouwd. Op het einde van de 19de eeuw startte de vernieuwing van deze ondertussen verouderde kazerne. Het 2de Linieregiment, goed voor zowat 1 500 infanteristen, trok er in.
Tijdens de twee wereldoorlogen nam de Duitse bezetter de kazerne in gebruik. Na de Tweede Wereldoorlog was de medische dienst van Defensie er gevestigd en werden er geneeskundige opleidingen gegeven. Tal van jonge mannen, zoals onder meer Gents acteur en regisseur Romain Deconinck, vervulden er hun legerdienst. Kort na het jaar 2000 verhuisde de medische dienst naar Neder-Over-Heembeek. De monumentale Leopoldskazerne kwam hierdoor grotendeels leeg te staan. Het provinciaal commando is vandaag nog de enige militaire aanwezigheid op de site.
Criterium 1: Technische kwaliteit (4 punten)
Het project valt op door het gebruik van technieken die verband houden met de natuurlijke en maatschappelijke omgeving en de geschiedenis van het erfgoed:
• 70% van de benodigde energie wordt ter plaatse en hernieuwbaar opgewekt (geothermie, warmtepomp, zonnepanelen). De Provincie koopt de resterende energie al jaren 100% groen aan waardoor het Provinciehuis CO2-neutraal is.
• Onder het voormalige Paradeplein is een BEO-veld gerealiseerd: 135 boringen van 140 m diep.
• De implementatie van hedendaagse technieken i.v.m. duurzaamheid in de Leopoldskazerne werd uitgevoerd met respect en behoud van de erfgoedwaarde en het algemene beeld van de erfgoedsite:
§ Zonnepanelen zijn niet zichtbaar vanop het openbaar domein;
§ Wandverwarming is aangebracht om vorstschade in de meest kwetsbare baksteengevels te voorkomen;
§ Een zachte reiniging van de bakstenen gevels laat de patine spreken en vermijdt beschadigingen van de kwetsbare bakstenen;
§ Technische leidingen lopen zoveel mogelijk in opbouw;
§ Bouwhistorische sporen aan originele muren bleven zichtbaar;
§ Inbreng van nieuwe materialen is duidelijk zichtbaar.
• Logistiek en technische functies kregen een plek onder het Paradeplein, op -1 een laad en losruimte, depot, archief, printcenter, ateliers en flexwerkplekken. Op -2 en -3 is een bestemmingsparking van bijna 400 plaatsen gerealiseerd om de buurt te ontlasten.
Promotie van erfgoedambachten en betrokkenheid van erfgoedspecialisten / gemeenschappen (bijv. het inschakelen van vaklieden, ambachtslieden, historici)
• Erfgoedspecialisten zijn van in het begin betrokken in ontwerp- en uitvoeringsfase. Zowel erfgoedspecialisten van de Provincie, de stad Gent als de Vlaamse Gemeenschap werden betrokken bij:
§ de opmaak van een bouwhistorische nota;
§ de archeologische onderzoeken;
§ de opmaak van de projectdefinitie;
§ de opmaak van een ontwerpkader voor uitbouw van de site.
• Een gespecialiseerd restauratiebureau maakte deel uit van het ontwerpteam en volgde de restauratiewerken op.
• Tijdens de restauratiewerken werd regelmatig feedback gevraagd aan dienst Erfgoed van de stad Gent o.a. voor de kantelen, het dakvlak met de dakkapellen, de proefvlakken voor het bepalen van de juiste reinigingsmethode van de gevels, ..
Gebruik van historische materialen en technieken (met respect voor de periode van het gebouw dat wordt gerenoveerd)
• Algemeen uitgangspunt was in eerste instantie het historisch patrimonium te hergebruiken en bij herbestemming de erfgoedwaarde van de site en het globaal beeld van de gewezen legerkazerne te behouden.
Gebruik van hergebruikte materialen – gebruik van te ontdekken materialen (nieuwe materialen) of herontdekte materialen (stro, gebrand hout, bewerkte steen, klei, enz.).
• Bakstenen en natuurstenen ornamenten, lijsten en dekstenen zijn gerecupereerd om herstellingen, invullingen en door vorst beschadigde bakstenen uit te voeren.
• In de gerenoveerde gebouwen zijn de oude tegels vervangen door nieuwe gelijkaardige rode keramische tegels. Ook oude materialen en wanden blijven zichtbaar door enkel een dunne spackpleister/verf aan te brengen en de geschiedenis van het gebouw te laten spreken.
§ Het nieuw aangelegde Paradeplein is ingericht als een daktuin die klimaatbestendig is. Er is geopteerd voor prairieplanten die bestand zijn tegen hogere temperaturen en lange droogteperiodes. De verhardingen zijn grotendeels vervangen door groenaanplant en diverse bomen die schaduw verschaffen en bijdragen tot het verlagen van het hitte eiland effect.
§ Op het Provincieplein werden twee welkomstlindes aangeplant. Het zijn nakomelingen van eeuwenoude erfgoedbomen, opgekweekt via het entenproject van de provinciale dienst Erfgoed. De twee lindebomen zijn afkomstig van veterane lindes uit Oudenaarde. Eén ent komt van bij een vierschaar (Middeleeuws bestuur) waar vroeger recht werd gesproken. De tweede is een ent van de Peerie’s Linde, een boom uit 1730 én de dikste linde van de provincie Oost-Vlaanderen. Door de bomen te vermeerderen bewaren we het waardevol genetisch materiaal van dit levend groen erfgoed.
§ In overleg met verschillende verzetsbewegingen en de vereniging ‘Helden van het Verzet’ worden de historische gedenkplaten i.v.m. de Tweede Wereldoorlog van de Weerstand en Kolonel Haus, opnieuw geïntegreerd op de site. Zo krijgt het belang van de site in het verhaal van de Tweede Wereldoorlog in Gent blijvend aandacht. Deze gedenkplaten zullen opnieuw hun rol spelen in de jaarlijkse herdenkingen.
Door de aanwezigheid van het Provinciaal Commando van Oost-Vlaanderen en het informatiecentrum voor rekruten is de link met het historische verleden nog steeds aanwezig.
Criterium 2: Architecturale kwaliteit (3 punten)
Het project integreert zich in de bebouwde en natuurlijke omgeving en respecteert de geschiedenis van het erfgoed:
• De ontwerpers van de Leopoldskazerne gaan met grote inventiviteit, respectvol om met het bestaande patrimonium. Het gaat hier niet om een formalistische restyling. In hun ontwerpnota lezen we: “Het project weerspiegelt de afgewogen balans tussen verleden en toekomst, waarbij met een uitgesproken zorg voor de architectonische kwaliteiten te werk is gegaan. Herbestemming is cultureel bepaald en daarom is hergebruik niet het einde van een verhaal maar de continuïteit van de geschiedenis; het is de ambitie om deze sporen uit het verleden lees- en zichtbaar te houden en ze een nieuwe toekomst te geven in een steeds evoluerende omgeving.”
• Strategisch gelegen op de hoogste plek in de stad, werd het complex opgetrokken volgens een autonome, militaire logica, afgezonderd van de omringende stad. De kazernegebouwen werden beschermd door een hoge verdedigingsmuur met een gecontroleerde toegang. Letterlijk alles ademde beschutting, controle en kracht. Met zijn gesloten omheining, kantelen, hoektorens en schietgaten leek de Leopoldskazerne voor zijn reconversie op een versterkte burcht. De hertekening van de voormalige kazerne bood een unieke opportuniteit om dit verdedigingsbolwerk open te breken en om te toveren tot een uitnodigend trefpunt dat aansluit op het buurtweefsel. De gesloten ommuring werd op gerichte plekken doorbroken naar de omgeving toe. Op de hoeken werden doorsteken gemaakt die het gehele gebied doorwaadbaar maken, met behoud van de typische verschijningsvorm en samenhang van het historische complex. Een nieuw publiek plein langsheen de Charles de Kerchovelaan opent de site naar het Citadelpark toe. Het centrale thema is ‘verbinden’: een aantrekkelijke ontmoetingsplek voor buiten en in het Provinciehuis creëren voor de verschillende gebruikers, bezoekers en passanten.
• De site opent zich vooral aan de zijden van de ring en het Citadelpark waar het grootste aandeel nieuwbouw zichtbaar is. Dit stuk nieuwbouw werd geënt op de bestaande gebouwen en de waardevolle buitenmuren werden behouden. Op het overige deel van de site situeert de nieuwbouw zich voornamelijk t.h.v. de daken en de perimeter waarbij de bestaande structuur van de gebouwen gerespecteerd wordt.
Hoe beantwoordt het project het programma van de opdrachtgever? Is het resultaat consistent met de oorspronkelijke intentie?
• De vooropgezette thema’s en ambities uit het ontwerpkader waren:
1. een open stedenbouwkundig figuur (doorbreken muren);
2. een provinciaal baken in de stad en provincie;
3. een knooppunt in een genetwerkte samenleving (dialoog en verbinden, zowel programmatorisch, ruimtelijk als temporeel);
4. een nieuwe toekomst met respect voor het verleden en behoud van de meest karakteristieke elementen (beleving van het voormalige Paradeplein, de voornaamste kenmerken van de vier hoofdgebouwen, de hiërarchische en symmetrische opbouw van de gebouwen, de vijfhoek als stedenbouwkundige en architecturale figuur).
De vooropgestelde potenties voor nieuwe ingrepen waren:
§ het ontwerpen van een voorplein;
§ het uitwerken van het gebouw aan de ring in relatie met de aangrenzende gebouwdelen,
§ grote dakvolumes bieden extra ruimte;
§ Door de ligging op de top van een heuvel konden vrij eenvoudig extra ondergrondse bouwlagen gecreëerd worden. Op -1 bevindt zich de Multifunctionele ruimte (MOR) met lichtstraat
De uiteindelijke realisatie van de herbestemming voldoet volledig hieraan.
Criterium 3: Het publieke en maatschappelijke karakter van het project (3 punten)
Publieke toegankelijkheid van het gebouw (PBM, geschikt voor alle leeftijden, openingstijden, zichtbaarheid, bewegwijzering, website, kaartverkoop, catering, etc.)
• De verordening voor integrale toegankelijkheid is van toepassing. Inter Vlaams expertisecentrum toegankelijkheid gaf advies tijdens de ontwerp- en uitvoeringsfase.
• Om werken en leven beter combineerbaar te maken, investeerden we in de bouw van een kinderdagverblijf. De uitbating is uitbesteed aan HELAN. Er is een voorrangsregeling voor de kinderen van provinciale ambtenaren.
• Ook werd na ingebruikname een workshop georganiseerd in het gebouw met rolstoelen, verduisterende brillen, … Daarna werden nog verbeterpunten aangebracht en gerealisseerd in het gebouw, o.a. podotactiele elementen, noppen, contrast markeringen, deurmagneethouders, …
• Het gebouw is publiek open en toegankelijk vanaf 7 tot 19 uur, doorgang is mogelijk vanaf het Provincieplein doorheen de onthaalruimte richting Paradeplein (en vice versa).
• De Provincie stelt haar zaleninfrastructuur en restaurant/cafetaria open voor het publiek en verenigingen
• Er is een publieke fietsenberging voor bezoekers aan de site.
Maatschappelijke meerwaarde van het project (publieksconsultatie, praktisch gebruik van het gebouw (accommodatie, lokalen, tuinen, etc.), opzetten van gezamenlijke activiteiten, verbeteren van de leefomgeving, etc.)
• De site is geëvolueerd van een zeer gesloten naar een open en toegankelijke, groene site voor iedereen, niet enkel door fysische ingrepen en doorbrekingen, maar ook functioneel. Naast het Provinciehuis met zijn publieke taken zijn o.a. ook een kinderdagverblijf, een buurtpark, wooneenheden en een hotel verbindende factoren voor buurt, wijk en stad.
• Een nieuw binnenstedelijk autoluw wandelparcours verbindt het Sint-Pietersstation via het Citadelpark en het Paradeplein van de Leopoldskazerne met de Gentse binnenstad en de Universiteitsbuurt.
• Het Provinciehuis behaalt volgens de internationaal erkende standaard BREEAM de score Excellent op het vlak van duurzaamheid. Ook op wijkniveau werd een Breeam Community Very Good nagestreefd. Hierdoor bleef de milieuvisie niet beperkt tot het Provinciehuis, maar is deze doorgetrokken naar de hele site van de Leopoldskazerne.
• De vergaderfaciliteiten (15 vergaderzalen en auditorium) in het gebouw zijn niet alleen voor eigen gebruik, maar worden ook aan externen verhuurd. Dankzij concurrentiële tarieven en een korting voor onder andere Oost-Vlaamse verenigingen vinden veel lokale verenigingen en bedrijven hun weg naar het Provinciehuis. Zij kunnen hun vergadering combineren met catering van Oost-Vlaamse lokale producenten, verzorgd door Resto Leo.
• Resto Leo, centraal gelegen in het publieke gedeelte van het Provinciehuis is op alle weekdagen geopend voor lekker Oost-Vlaams voor iedereen. Je kan er terecht voor een zoete of hartige hap, broodjes, maar ook een volwaardige warme maaltijd. Telkens met focus op verse en Oost-Vlaamse producten. Niet enkel toegankelijk voor personeelsleden, maar voor iedereen uit de buurt.
• Het Provinciehuis herbergt ook een campus van volwassenonderwijs Groeipunt Gent.
1 300 cursisten volgen hier dagelijks opleidingen NT2, talen, toerisme en bibliotheek-, archief en documentatiekunde.
• Het oude stenen Paradeplein werd omgevormd naar een publiek toegankelijke binnentuin en buurtpark die een oase van rust is, vlak bij de kleine ring.
Samen met het Citadelpark vormt het Paradeplein een groene long tussen het stadscentrum en de stationsbuurt.
In deze tuin zijn er ook twee zones die kunnen gebruikt worden voor kleinschalige verbindende evenementen, zowel door de buurt, door verenigingen als door provinciale diensten. Hier organiseren we bijvoorbeeld jaarlijks een faire boerenmarkt. Tijdens dit evenement kan men, met aangepaste omkadering, producten van lokale producenten proeven en kopen.
• De site Leopoldskazerne is ook de plek waar 28 kinderen hun tijdelijke thuis vinden in kinderopvang Generaal Guust. Deze is niet enkel voor kinderen van personeelsleden, maar voornamelijk gezinnen uit de buurt vertrouwen hun kind hier toe aan de professionele zorgen van de medewerkers.
• De ondergrondse parking (wagen en fiets) is een bestemmingsparking en wordt druk gebruikt door mensen die op de site moeten zijn. Bewoners, bezoekers, personeelsleden, cursisten, … ‘s Avonds en in het weekend wordt de parking gebruikt als evenementenparking voor bijvoorbeeld Gent Jazz, Zesdaagse, …
• De Provincie beheert een kunstcollectie van ca. 2000 items. De collectie wordt bewaard in een aangepast kunstdepot. Een belangrijk deel van de kunstwerken is echter via wisselende presentaties in de publiekszones van het Provinciehuis te zien. Bezoekers kunnen zo steeds genieten van werken uit de collectie. Ook op de werkplekken werden werken uit de kunstcollectie geïntegreerd. De provinciale medewerkers werden aangespoord om per werkwijk zelf een selectie van kunstwerken te maken. Deze dragen bij tot een aangename en stimulerende werkomgeving.
Daarnaast voorziet de bouwopdracht de realisatie van een nieuw, geïntegreerd kunstwerk op de site: ‘North by Northwest’ van de kunstenaars Mekhitar Garabedian en Céline Butaye werd geselecteerd na een wedstrijd. De kunstenaars omschrijven het kunstinstallatie zo: “Het waait. Negen witte marmeren bladen reflecteren het zonlicht. Een versteende choreografie. Men zou zich kunnen vergissen en denken dat het dossierpagina’s zijn die uit de handen vliegen van een ambtenaar in het Provinciehuis. De glanzende witte bladen vangen het zonlicht op.”
Het werk vernoemden ze naar de overheersende windrichting ‘North by northwest’.
Verspreiding en delen van kennis die tijdens het project is opgedaan (integratie van burgers, opleiding, werkgelegenheid)
• Van bij de start van het ontwerpproces is een communicatiebureau aangesteld. Het ontwerp werd voorgesteld aan de buurtbewoners waarbij deze de kans kregen om vragen te stellen. Tijdens de werf werden regelmatig nieuwsbrieven bedeeld en er was een centraal aanspreekpunt voor vragen en/of klachten.
• Op de website van het provinciebestuur vindt men de geschiedenis van de Leopoldskazerne: https://oost-vlaanderen.be/ontspannen/publicaties/brochure-een-open-huis-in-de-leopoldskazerne-provinciehuis-oost-vlaanderen.html
Deze informatie is ook beschikbaar als publicatie (zie verder). Er worden ook opendeurdagen georganiseerd, er was een studiedag Erfgoed en Circulariteit, …
• Sinds de ingebruikname van het Provinciehuis gaan diverse rondleidingen door, aangepast aan het doelpubliek. Tijdens deze rondleiding komen de bezoekers meer te weten over de historiek van de site, de gebruikte duurzame (renovatie)technieken en de werking van het provinciebestuur. Gidsen van dienst zijn eigen enhousiaste provinciemedewerkers.
• De Provincie gaf ook de erfgoedpublicatie ‘Een open huis in de Leopoldskazerne, Provinciehuis Oost-Vlaanderen’ uit. Hierin wordt zowel aandacht besteed aan de geschiedenis van de huisvesting van de Provincie, de geschiedenis van de Leopoldskazerne als de architecturale realisatie van het nieuwe Provinciehuis. De publicatie brengt de resultaten van het historisch, archeologisch en bouwhistorisch onderzoek op een aantrekkelijke manier voor een breed publiek. Daarnaast komen ook de huidige en vroegere bewoners aan het woord via anekdotes en verhalen. Het boekje is volledig digitaal te lezen via de provinciale website maar wordt, op aanvraag, ook gratis aangeboden aan de bezoekers van het Provinciehuis.
• Op Open Monumentendag kregen meer dan 4000 bezoekers een interactieve inkijk in de site en het Provinciehuis. Via zowel vrij bezoek van de publieksruimtes als rondleidingen achter de schermen konden de bezoekers het gebouw ontdekken. In samenwerking met Defensie werd op het Paradeplein de kazernesfeer van weleer opgeroepen en belichtte een tentoonstelling, opgesteld door vrijwilligers, de geschiedenis van de militaire aanwezigheid.
