Projectomschrijving
Het gerechtsgebouw aan de Britselei werd ontworpen door architect Lode Baeckelmans en is gebouwd tussen 1871 en 1879.
Het pand maakte deel uit van de reeks monumentale gebouwen die werden opgetrokken langs de Antwerpse Leien en belichaamt het prestigieuze karakter van de 19de-eeuwse rechterlijke macht. Getuige hiervan zijn de rijkelijk gedecoreerde interieurs en zittingszalen. Op 19 juni 1997 werd het gebouw beschermd als monument.
Ondanks de vele verbouwingen en aanpassingen doorheen de jaren bleek het gebouw na verloop van tijd te klein voor de gerechtelijke diensten van Antwerpen, waardoor deze in 2006 verhuisden naar het nieuwe justitiepaleis aan de Bolivarplaats. De toekomst van het oude gerechtsgebouw, waar vooral nog assisenzaken doorgingen, was onduidelijk.
Na een lange zoektocht besliste de Regie der Gebouwen in samenspraak met de Federale Overheidsdienst (FOD) Justitie om het oud gerechtsgebouw te herbestemmen als de nieuwe thuishaven voor het hof van beroep, het parket- generaal, het arbeidshof, het auditoraat-generaal en het assisenhof van Antwerpen.
Er werden een geïntegreerde studie en ontwerp opgemaakt om enerzijds het gebouw te restaureren met respect voor zijn erfgoedwaarde en anderzijds om het aan te passen aan de hedendaagse behoeften van de FOD Justitie.
Het in ere herstellen van het oorspronkelijke ontwerp van architect Baeckelmans vormde de basis voor het ontwerp. Door verschillende verbouwingen in de loop van vorige eeuw was de heldere structuur van het gerechtsgebouw immers vertroebeld en viel er ook steeds minder daglicht naar binnen. Bij het restauratieproject stond dan ook herstel van daglicht voorop, maar ook gebruikscomfort, duurzaamheid en veiligheid.
De werken zelf startten in november 2019 en werden begin 2023 voltooid.
Een belangrijke ingreep was bijvoorbeeld het wegnemen van de in de jaren ‘30 toegevoegde koepel boven de historische binnenkoer, zodat deze weer fungeert als een kwalitatieve buitenruimte. Hierdoor valt er ook weer daglicht binnen in de naastgelegen, indrukwekkende “Salle des pas perdus” (inkomhal) en in de onderste bouwlagen.
De historische zittingszalen werden gerestaureerd. De befaamde assisenzaal kreeg een nieuwe bestemming als veelzijdige, plechtige zittingszaal. Er werd een eigentijds meubelstuk ontworpen dat de authentieke sfeer van de ruimte versterkt. De schilderdoeken aan de wanden werden zorgvuldig gereinigd en geretoucheerd.
Er werden ook een aantal voorzichtige 21ste -eeuwse toevoegingen aan het gebouw gedaan die, met respect voor de authentieke uitstraling van het gebouw, tegemoetkomen aan de eisen rond gebruikscomfort, veiligheid en duurzaamheid. Het gaat onder meer om de toevoeging van een nieuwe zittingszaal op de binnenkoer naast de assisenzaal en de creatie van een bijkomende monumentale trap. Daarnaast werd de zolder uitgebreid en heringericht tot aangename kantoorruimtes. Centraal liggen collectieve ruimtes zoals een vergadercentrum, de bibliotheek en de refter.
Het restauratieproject werd ook aangegrepen om het gerechtsgebouw op energetisch vlak te actualiseren. De daken werden geïsoleerd en het buitenschrijnwerk werd vervangen door performant schrijnwerk, met respect voor het historische uitzicht. Daarnaast werden duurzame technieken in het gebouw geïntegreerd. Enkele platte daken zijn voorzien van een groendak (2.000 m² in totaal).
Technische kwaliteit
Op basis van een bouwhistorische studie en in overleg met Onroerend Erfgoed is gedetailleerd bepaald welke gebouwdelen en materialen gerestaureerd, vervangen naar historisch model of geheel opnieuw ontworpen moesten worden.
Het originele ontwerp van architect Baeckelmans werd in ere hersteld door onder andere het ontpitten van gebouwdelen die in de loop der jaren waren toegevoegd. Zo werd bijvoorbeeld de koepel verwijderd boven de historische binnenkoer, waardoor er weer daglicht binnendringt in de naastgelegen Salle des pas perdus.
Na het wegnemen van de later toegevoegde volumes werden de gevels hersteld met behulp van traditionele restauratietechnieken. Waar mogelijk werden aanwezige bakstenen of recuperatiebakstenen met dezelfde vormgeving en kleur gebruikt om het metselwerk plaatselijk te restaureren. Op de publiek toegankelijke binnenkoer werden door ambachtsmannen opnieuw knipvoegen aangebracht. Hierbij worden de voegen langs alle zijden bijgesneden om een strakker effect te verkrijgen. Dit type voegwerk is ook in de buitengevels aanwezig.
Ruimtes waar de originele structuur en interieurelementen nog aanwezig waren, werden nauwgezet gerestaureerd door gespecialiseerde vaklui. Zo werden eikenhouten deuren en lambriseringen aangevuld en opnieuw behandeld, schilderijen gereinigd en waar nodig geretoucheerd. In de historische rechter- en pleitdesks werden moderne technieken ingewerkt.
De interieurs waren oorspronkelijk zeer kleurrijk uitgevoerd. Dit bleek uit een studie naar de muurschilderingen, uitgevoerd in overleg met de Universiteit Antwerpen. Met de jaren waren deze afwerklagen grotendeels verdwenen, door overschildering of beschadiging door structurele aanpassingen. Tijdens de restauratie werden onverwacht meerdere historische muurschilderingen aangetroffen die nog in uitstekende staat bleken te zijn. Deze originele kleurpatronen zijn door gespecialiseerde vakmensen zorgvuldig gerestaureerd en zichtbaar gemaakt, als getuigen van het kleurrijke oorspronkelijke ontwerp.
Op verschillende locaties werden ook sporen van marmer-, eikenhout- en blauwsteenimitatie gevonden onder dikke verflagen of behangpapier. Deze werden zoveel mogelijk bewaard, geretoucheerd of plaatselijk gereconstrueerd.
Voor de ruimtes waar de oorspronkelijke interieur-elementen vrijwel volledig verdwenen waren, werd een hedendaags interieur ontworpen met een materiaalgebruik en detaillering die herinneren aan de historische situatie. Daarbij werden de proporties en ritmering van de ruimten hersteld.
Hedendaagse toevoegingen werden geïntegreerd op een manier die toelaat de oorspronkelijke toestand te herstellen. Het stalen baliemeubel in de Salle des pas perdus bijvoorbeeld, is bovenop de bestaande natuurstenen vloer geplaatst op dempende ondergrond, wat toelaat later de vloer volledig terug zichtbaar te maken.
Gedemonteerde binnendeuren en afwerkingen werden waar mogelijk gerecupereerd. Ongebruikt meubilair kreeg een tweede leven op een andere plek binnen het gebouw.
Voor de integratie van de technieken, waarbij de ventilatiekanalen de grootste uitdaging vormden, werd rekening gehouden met de historische ruimtelijke hiërarchie in het gebouw. Het functionele gelijkvloers en de centrale circulatieassen werken als de hoofverdelers, terwijl alle kleinere lokalen van daaruit bereikt worden via kleinere tracés. Hierdoor bleef de impact van de technische installaties in de historische interieurs beperkt.
Architecturale kwaliteit
Het gerechtsgebouw staat klaar voor een nieuw tijdperk en is het bewijs dat oud en nieuw hand in hand kunnen gaan.
Enerzijds werd deze erfgoedparel zorgvuldig in ere hersteld en mag het zich voortaan weer één van de landmarks van de stad Antwerpen noemen. De oorspronkelijke structuur van het gebouw werd in ere hersteld, de authentieke materialen werden zoveel mogelijk behouden en gerestaureerd en nieuwe ingrepen of materialen werden zorgvuldig geïntegreerd met respect voor de oorspronkelijke uitstraling van het gebouw.
Anderzijds beantwoordt het gebouw nu aan alle vereisten van een moderne justitie. Zo is er aandacht voor energiezuinigheid dankzij de integratie van nieuwe technieken, het voorzien van groendaken, de isolatie van de daken,… In overleg met Onroerend Erfgoed werd besloten om de historische buitenschrijnwerken met enkele beglazing te behouden in de circulatieruimtes. In de lokalen, waar de comforteisen hoger liggen, werden de schrijnwerken vervangen door performante modellen naar historisch model.
Er is ook veel aandacht voor veiligheid, door onder meer aparte en beveiligde circulatiewegen te voorzien voor de bezoekers, magistraten, personeel en politie.
De gerechtelijke diensten beschikken nu over kantoren en zittingszalen die uitgerust zijn met moderne technieken en voorzieningen.
Bovendien werd de akoestiek van de zittingszalen sterk verbeterd door gebruik te maken van akoestische tapijten en absorberende pleisterplafonds.
Het renovatie- en restauratieproject vormde een heuse uitdaging, want de functie van een gerechtsgebouw stelt de dag van vandaag een heel aantal bijkomende eisen. Bovendien was ook een uitbreiding van het programma nodig, waardoor bijkomende oppervlakte noodzakelijk was. Met het ontwerp is ernaar gestreefd deze bijkomende eisen te integreren met respect voor het gebouw. De uitbreiding van het programma werd bijvoorbeeld gerealiseerd op de bovenste bouwlaag, net zoals in het verleden het gebouw is uitgebreid door bouwlagen toe te voegen op de vleugels.
Het publieke en maatschappelijke karakter van het project
Het restauratieproject stond niet alleen in het teken van een beter gebruikscomfort voor de personen die er werken, maar ook voor de burgers. Zo is er in de Salle des pas perdus één duidelijk, centraal onthaalpunt voorzien, waar de burger ook terecht zal kunnen voor eerstelijnshulp. Er zijn aparte wachtzalen voor slachtoffers en beklaagden en een lokaal voor slachtofferhulp. Ook moderne toepassingen zoals videozittingen, zijn technisch mogelijk gemaakt.
Het gerechtsgebouw is natuurlijk ook toegankelijk voor personen met een beperkte mobiliteit.
